بیلانکوه محله‌ای است در شرق تبریز با یادگارانی ارزشمند از تبریز قدیم، با آنکه همچون سایر محلات از پدیده گسترش شهر و ساخت و سازهای جدید برکنار نمانده، لیکن هنوز هم به برکت وجود این یادگاران پرشکوه هنوز رنگ و بوی تاریخی و سنتی خویش را حفظ کرده است. بیلانکوه به روزگار حکومت ایلخانان مغول و مقارن با دوران آبادانی (ربع رشیدی) درون باروی غازانی قرار داشته لیکن پس از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ هجری، نجفقلی خان دنبلی حاکم تبریز، در سال ۱۱۹۶هجری باروی جدیدی گرد شهر کشید که هشت دروازه داشت و بیلانکوه خارج از باروی تبریز قرار گرفت.
وجود آثار تاریخی متعدد در این محله همچون مزار اولیا و عرفای (قله) مربوط به قرن ۵ هجری، آثاری از شهرک دانشگاهی ربع رشیدی برجای مانده از قرون هفتم و هشتم هجری، بقایای قلعه تبریزبرجای مانده از زمان حکومت شاه عباس صفوی، باغ کمال با قدمتی نزدیک به هفتصد سال، پل تاریخی بیلانکوه، یخچال بیلانکوه، عمارت کلان‌تر و... همه نشان از اهمیت تاریخی این منطقه دارد.
باغ کمال، که موضوع این نوشتار است، منسوب است به کمال خجندی عارف و شاعر نامی قرن ۸ هجری، کمال الدین مسعود خجندی در شهر خجند (واقع درتاجیکستان امروزی) دیده به جهان گشود، در جوانی به عزم زیارت کعبه از خجند خارج شد، پس از زیارت خانه خدا در بازگشت چون تبریز را مناسب طبع خود دید، قصد اقامت کرد. سلطان حسین جلایری او را به‌گرمی پذیرفت و دستور داد تا خانقاهی با باغی بزرگ برایش ساختند و عارف شیرین سخن خجند در تبریز ماندگار شد. کمال چنان شیفته باغش بود که آن را (بهشت) لقب داده و می‌گفت:
زاهدا تو بهشت جو که کمال/ «والیان‌کوی» خواهد و تبریز
این باغ در زمان حضور کمال خجندی محفل انس عرفا و شعرای تبریز بودکه برای بهره‌مندی از محضر آن عارف بزرگ روی به سوی باغ کمال می‌نهادند و از وجود شیخ بهره‌ها می‌جستند، شیخ شیرین سخن خجند سر انجام در سال ۸۰۳ هجری در خانقاهش به دیار باقی شتافت و در همان محل به خاک سپرده شد.
پس از گذشت حدود یک قرن، درسال ۹۱۶ هجری شاه‌اسماعیل صفوی، خراسان را از شیبک‌خان ازبک بازپس گرفت و در بازگشت از هرات (کمال‌الدین بهزاد) هنرمند نگارگر دربار تیموری را که در پی تسلط ازبکان بر هرات، در دربار شیبک‌خان کار می‌کرد، با خود به تبریز آورد.
بهزاد که از او به‌عنوان پدر مینیاتور ایران یاد می‌شود، در تبریز مکتب نگارگری تبریز را به اعتلا رساند، او هم‌پای خلق آثاری بی‌بدیل، شاگردانی شایسته تربیت کرد، بهزاد در سال ۹۲۸ هجری طی فرمانی ازسوی شاه اسماعیل صفوی به مقام کلانتری کتابخانه دربار صفوی (ریاست هنرمندان دربار) منصوب شد و سر انجام در سال ۹۴۲ هجری در تبریز درگذشت و در جوار کمال خجندی در باغ کمال رخ در نقاب خاک کشید. از آثار کمال‌الدین بهزاد می‌توان به نگاره‌هایی چون بنای کاخ خورنق، یوسف و زلیخا، جنگ شتر‌ها، و نگاره‌های بی‌بدیل او در بوستان سعدی و... اشاره کرد.
مقارن با حضور بهزاد در تبریز، هنرمند چیره‌دست دیگری بنام سلطان‌محمد نگارگر نیز در دربار صفوی تبریز کار می‌کرد، او را که آموزگار نقاشی تهماسب، شاهزاده صفوی (دومین پادشاه صفوی) بود، در تصویرسازی هم‌پایه بهزاد می‌دانند، او نیز علاوه بر آثار بی‌بدیلی که از خود به یادگار گذاشت، شاگردان بزرگی نیز چون محمدی بیک، استاد رضا عباسی (نگارگر دربار شاه‌عباس صفوی) را تربیت کرد، از مهم‌ترین آثار سلطان‌محمد می‌توان به نگاره‌های معراج پیامبر (ص)، دربار کیومرث، پیرزن و سلطان سنجر و... اشاره کرد، وفات او در تبریز واقع شد و در جوار مزار بهزاد و کمال خجندی در باغ کمال آرام گرفت. بعد از دفن این سه ستاره آسمان ادب و هنر در باغ کمال، بزرگان دیگری نیز چون استاد سلطان محمود مجلد (جلد ساز)، مولانا طوسی (شاعر) و مشربی شروانی در این باغ به خاک سپرده شده‌اند.
باغ کمال در سال‌های بعد به گورستانی عمومی مبدل شد و دفن اموات در آن تقریبا تا ۹۰ سال پیش ادامه داشت، در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی، زنده‌یاد عزیز دولت‌آبادی شاعر، ادیب و محقق نامدارتبریزی که نسخه تصحیح شده دیوان کمال خجندی را آماده چاپ داشت، در جست‌وجوی مدفن خجندی بسیار تلاش کرد در محله‌های ولیانکوی، باغمیشه، قله (قله اخی سعدالدین) و دمشقیه به جستجو پرداخت تا سرانجام در محلی موسوم به کوره پزخانه واقع در بیلانکوه تبریز باغی یافت بنام (باغ کمال) و گورستانی با قبرهای متروک و مندرس در کنار آن، معروف به گورستان کمال، در وسط گورستان تخته سنگ سیاه بزرگی را بر روی پشته‌ای از خاک نهاد بودند و می‌گفتند اینجا قبر کمال است.
مرحوم دولت‌آبادی در سال ۱۳۴۰ موضوع را پیگیری کرد و زمانی که خاک‌های اطراف سنگ مذکور کنار زده شد چهارطاقی سرداب گونه‌ای با سقفی ضربی به شیوه ایلخانی نمایان شد و بدین ترتیب، مقبره یا همان خانقاه کمال‌الدین مسعود خجندی در قبرستان متروک شیخ‌کمال بیلانکوه از زیر خاک سر برآورد، بی‌شک تلاش‌های مرحوم دولت آبادی در کشف مقبره کمال خجندی را باید در شمار یکی از بزرگ‌ترین خدمات فرهنگی او در عرصه فرهنگ و ادب ایران زمین دانست این مکان تاریخی، بسال ۱۳۵۳ از سوی انجمن آثار ملی سر و سامانی گرفت و محیط اطراف مقبره به فضای سبز آراسته شد.
باغ کمال بعد از محوطه‌سازی و مرمت و بازسازی گنبد مقبره آن، در سال۱۳۷۷ با شماره ۲۷۹۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
نکته ظریفی که شایسته است مورد توجه اهل تحقیق و پژهشگران و علاقه‌مندان قرار گیرد استفاده از نام صحیح این اثر ارزشمند تاریخی یعنی (باغ کمال) با توجه به اصالت و پیشینه آن است.
* مهدی بزاز دستفروش
انتهای پیام/
